De vrouwe van Grunsfoort

door: Wout van den Born, in het Renkums dialect naverteld, naar een artikel van Gust van der Wal, in Echo’s van zes dorpen, 1999.3.1.

As ’t waoter wit is kuj de juffer nog zien wandelen”

Eén van de bekendste sagen is wel het verhaal van de vrouwe van Grunsfoort. Enkele schrijvers uit de vorige eeuw verhaalden reeds deze oude legende, b.v. J.C. Perk in de Gelderse Volksalmanak van 1846. Het is een heel oud verhaal dat gaat over een juffer van Grunsfoort en het wordt in onvervalst Veluws verteld. Onze oud plaatsgenoot, Wout van den Born, schreef eens de bewerking van deze Renkumse sage naar een artikel van Gust van der Wal. En wie zou het Renkums dialect beter kunnen verwoorden dan onze Wout. Het is deze legende, die wij u in dit themanummer over Grunsfoort niet willen onthouden. Dicht bij Renkum staat een stuk van een kasteel; “t is niet veel meer dan een puinhoop. Grunsfoort noemt men het. De boeren en ambachtslui, die daaraan gewerkt en er hun zweet gelaten hebben, doen de kiezen al lang geen zeer meer. Daar is wat aan gearbeid! Het was een huis met honderd vensters, rondom in de grachten met bruggen erover, muren met schietgaten; dat was in die tijd de mode; ’t zou nu vrij dwaas staan. Maar ach de mensen van die tijd, zij rusten allen reeds lang op het Renkumse kerkhof bij het oude kerkje met de lindeboom.

De freule van Grunsfoort evenwel nog niet, die daar voor jaar en dag, in dat mooie kasteel woonde. Haar vader was een dwingeland en niet bemind; herendiensten kenden daar geen einde; de boeren moesten altijd maar helpen op de drijfjacht, heide ploegen, hout en stenen rijden, grond verbouwen, de weiden afzanden en dat alles zonder geld te verdienen. En wat nog het ergste was, als zij overdag braaf hadden gewerkt, moesten zij ’s nachts nog de wacht houden. En wist dan de dwingeland zijn vrouw nog meer werk, dan kwam het dochtertje, een nufje met een suikergoed bakkesjen en marsepuinen halsje en die zond hen dan naar Arnhem of wel verder om boodschappen te doen: om zeep om zich te wassen, schoentjes, lintjes, strikjes en nog veel meer. Over dit juffertje van Grunsvoort wil ik u nu verhalen.

“De juffer van Grunsfoort”

Het is een sage, zoals er op de wereld zoveel zijn. Ze zijn in het grijs verleden ergens ontstaan bij de haard en later van vader op zoon verteld, ‘k Zal u dit verhoaltje vertell’n zo ‘k ’t eigens geheurd heb en as u ’t verstoan kunt dan weet u ’t ok.

Op de Grunsfoort bij Renkum doar woonde in vroeger joaren een oadelijk heer met zijn vrouw. Dat was een heel ondeugende kerel die de mensen liet werken dat ze der krom van werden en hij betoalde doar nooit een cent voor. Dat was vroeger zo ’t gebruuk.

Van de vroege morgen tot de loate avond was het ploegen en zaaien, eggen en houthakken en plaggen steken, zoals mien voader dat vroeger ok joaren gedoan hed. En as de boeren dan de hele dag gewerkt hadden, en doodmuu waren dan, mosten ze ’s nachts oppassen dat de katten niet miauwden en de kikkers niet kwoakten, anders konden ze op het huus niet sloapen. As er op ’t land niks meer te doen was, dan mosten ze helpen drieven op de jacht. Op ’n keer doar kreeg de oadelijke heer z’n vrouw ’n wichtje, ’n scharminkeltje van een wichtje. Toen ze gedoopt wier heeft ze de baker in den duum gebeten, enkel en allenig van venijn, umdat ze gedoopt mos worden. , en op het kinderbier kwamen al de boeren uut de umtrek en toen werden ze getrakteerd op bier, moar ’t bier was zo zuur as azijn. Eén van de boeren liet ’t bier stoan en toen vroeg de oadelijke heer woarum of ie niet op de gezondheid van de jonge juffer wilde drinken. Nou, en toen zij den boer, dat bier een bietje zuur was. De oadelijke had zelf wel goed bier gedronken en dat zat ‘m al een bietjen in de kop en toen werd ie zo ondeugend dat ie den boer liet afranselen, omdat ie niet op de gezondheid van den jonge juffer wilde drinken, en toen kwam er een oud wijf veur bij en die spoog driemoal op de grond vlak veur de voeten van de oadelijke heer en die gelaste oan zijn soldoaten um heur te griepen en ok af te ranselen. Moar toen de soldaten toegrepen hadden ze nog niks as luch, want ’t was Anneke Tanneke toverheks. Toen het wichtje groter werd, was het mar een noar en oakelig deerntje dat niks anders as veur den spiegel stoan urn strikjes in ’t hoar te zetten. En ’s oavonds loat liet ze de boeren nog heel noar Aorem lopen um drop zuutholt te hoalen en kroalen en linten. Zondags as ze in Renkum noar de kerk ging, mosten de boerinnen ’n lange witte loper leggen van het kasteel af, dwars over het kerkhof noar het oude kerkje, want zij wilde met der zijden schoentjes den grond niet oanraken. As ze weer in ’t kasteel terug was dan mosten de boerinnen de loper weer opnemen en in de beek uutwassen um de andere zondag weer helder wit uut te leggen. Op een zondag toen die deern der weer zo as ’n pauw kwam anstappen met der neus in de wind, sting an den ingang van ’t kerkhof de toverhekse die zij; Juffer, juffer, ‘k mot u waarschauwen. Je wilt deze grond niet betrejen moar bedenk dat je met gemak er toch ok eenmoal der onder moet liggen. Bezondig je niet. Moar de jonge juffer liep langs hoar heen met de neuze in den wind en de volgende morgen werden al de boerinnen op ’t huus ontbojen en moesten doar ’n nieuw nog veul mooiere loper weven. Een loper van witte wol met rooijen randen. En ze mochten niet noar huus veur den loper afwas. Den eersten zondag doarop werd de nieuwe loper uutgelegd van het kasteel tot oan de kerk toe. De oadelijke heer was gestorven en z’n vrouw ok. , ze waren begraven noast mekander en gien mins was der rouwig um, en de juffer had der ok niet veul van gelejen. Ze had wel een kerel willen hebben, mer der was gien mins die zo’n wijf hebben wou, niet woar. Der kwamen wel graven en baronnen op ’t kasteel um met gemak eens te kieken wat veur deerne ’t was, en ze was ok rijk genog, moar ze verdwenen nog vlugger dan ze gekommen woaren en de juffer werd een ouwe vrijster. De boerinnen hadden al bijna dertien lopers geweven en toen de loatste bijna kloar was ging de juffer dood. ’n Ieder doch dat ’t nen opluchting was toen ze vort ging, ze dochten nu van hoar verlost te zin, moar da kun je begriepen. It wier een begrafenis, heel van belang. Der kwamen wel zes baronnen an te pas en ’n heel bietje blommen. Moar den morgen noa de begrafenis, doar kwamen in de vroegte een poar arrebeiers en die zien doar zo merakels veul kraaien vliegen. Wat kan dat nou wezen zegt de een. Joa da weet ik ok nie, zegt de ander en ze goan ’s kieken en jawel doar sting de juffer van Grunsfoort met kist en al buten het kerkhof. Toen hebben ze de kist weer in de grond gestopt, nog veul dieper as eerst en ze hebben een zwoare zerk er boven op gelegd, moar ’t anderdaags doar sting de kist weer buuten tegen de kerkhofmuur. En toen kwam der een hoop volk van belang. ’t Was heel slim en niemand wist wart er gedoan mos worden. Toen dat zo een poosje geduurd had, kwam dat ouwe wijf weer langs en ze zei: dat kumpt er van, zei ze, ze heeft vroeger nooit ’t kerkhof willen betrejen en nou mot ze der af, of ze wil of niet. Leg het vrachje moar op een kar met een peerd zonder toom erveur. Joa, en dat hebben ze toen gedoan, want je kunt wel begriepen dat ’t Anneke Tanneke toverhekse was die ’t zei. Toen ’t vrachtje op een mestkar gebeurd was, nou doar ging ’t peerd op ’n hol dat ’t zo soesde en dat ging dwars deur dik en dun, duer struuken en over de greppels. ’t Was heel verschrikkelijk en op de Kwoaden Oord trampte ’t peerd de karre van hem af en de kist met de juffer der in kukelde over de kop in de beek en der is noait gien minse gewees die hem er uut heeft gehoald. Pas echter op, want ’s nachts dan spookt het doar en in de moanenschijn, as ’t woater net zo wit is as een witte loper, dan ku je de juffer doar nog zien wandelen en blief dan mar uut de buurt , of der kon je nog wel ‘ns heel wat verschrikkelijks gebeuren. Joa, ’t is wel heel verschrikkelijk, dat zo’n ongeluk noa de doad het de minse nog zo lastig kan moaken. En zo is ’t!